Strategia rozwodu z orzekaniem o winie w Polsce

Rozwód jest dziś bardzo częstym zjawiskiem. Właściwie stał się normą w naszym kraju, dlatego też rośnie zapotrzebowanie na wiedzę w zakresie konkretnego przygotowania się do tego wydarzenia. Oczywiście, w tej sytuacji najlepiej udać się do adwokata, ale poniżej postaram się przedstawić krótko proces, jaki należy przejść przed i w trakcie rozwodu. Nie jest to porada prawna, ale przybliżenie samego procesu.

Akty prawne

Rozwody w Polsce regulują przede wszystkim przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO) oraz Kodeksu postępowania cywilnego (KPC). KRO określa materialne przesłanki rozwodu – m.in. wymóg trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego (zerwania więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej). Stanowi też, kiedy rozwód nie jest dopuszczalny – np. jeśli ucierpiałoby dobro wspólnych małoletnich dzieci, gdy rozwodu żąda wyłącznie małżonek winny rozkładu (a drugi się sprzeciwia), lub gdy orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zgodnie z art. 57 §1 KRO sąd obligatoryjnie orzeka o winie rozkładu pożycia przy rozwodzie, wskazując czy nastąpił on z winy obojga małżonków, jednego z nich czy bez orzekania o winie (gdy obie strony zgodnie o to wnoszą). Ponadto KRO reguluje kwestie związane z dziećmi po rozwodzie (władza rodzicielska, kontakty, alimenty) oraz z obowiązkiem alimentacyjnym między rozwiedzionymi małżonkami (art. 60 KRO).

KPC natomiast określa procedurę sądową w sprawach rozwodowych. Sprawy o rozwód należą do właściwości sądów okręgowych (sądy rejonowe nie rozpoznają rozwodów). Pozew składa się do sądu okręgowego właściwego według ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków (o ile jedno z nich tam nadal mieszka), a w braku takiej podstawy – według miejsca zamieszkania pozwanego, ewentualnie powoda (reguluje to art. 41 KPC). Postępowanie rozwodowe toczy się według przepisów ogólnych o procesie, z pewnymi odrębnościami – np. konieczne jest osobiste stawiennictwo powoda na pierwszej rozprawie (inaczej postępowanie zostanie zawieszone). KPC przewiduje też możliwość mediacji lub podjęcia próby pojednawczej, jeśli sąd dostrzeże szanse na uratowanie małżeństwa. Wszystkie czynności procesowe (wnioski dowodowe, środki odwoławcze itp.) odbywają się zgodnie z procedurą przewidzianą w KPC.

Procedura rozwodowa

Postępowanie rozwodowe z orzekaniem o winie składa się z kilku kroków formalnych:

1. Złożenie pozwu – Proces inicjuje pozew o rozwód, który należy wnieść do właściwego sądu okręgowego. W pozwie wskazuje się strony (powoda i pozwanego) wraz z ich danymi adresowymi i numerem PESEL powoda. Trzeba określić żądania, w tym rozwiązanie małżeństwa z orzeczeniem winy współmałżonka (lub obu stron) oraz pozostałe kwestie podlegające rozstrzygnięciu: powierzenie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi, ustalenie ich miejsca pobytu, kontaktów, alimentów na dzieci, ewentualnie alimentów na rzecz małżonka, podział majątku czy sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania. Do pozwu dołącza się obligatoryjne załączniki, m.in.: odpis aktu małżeństwa, odpisy aktów urodzenia wspólnych dzieci, kopię umowy majątkowej małżeńskiej (jeśli była zawarta, np. intercyza) oraz dowody na poparcie swoich twierdzeń. Należy również uiścić opłatę sądową od pozwu – obecnie stałą w wysokości 600 zł (w razie trudnej sytuacji finansowej można złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych). Pozew składa się w dwóch egzemplarzach (dla sądu i drugiej strony) osobiście w biurze podawczym sądu lub wysyła pocztą poleconą.

2. Odpowiedź na pozew – Po nadaniu sprawie biegu, sąd doręcza odpis pozwu drugiej stronie (pozwanemu). Pozwany ma zwykle 14 dni na złożenie odpowiedzi na pozew, w której odnosi się do żądań powoda. Jeśli powód wnosił o orzeczenie winy, pozwany może się do tego ustosunkować – np. przyznać swoją winę, zaprzeczyć jej i ewentualnie samodzielnie zażądać ustalenia wyłącznej winy powoda. W odpowiedzi również wskazuje się własne wnioski (np. co do opieki nad dziećmi, alimentów) i dowody na ich poparcie. Jeśli pozwany nie złoży odpowiedzi, postępowanie i tak toczy się dalej, a sąd rozpozna sprawę na podstawie dostępnych materiałów.

3. Postępowanie dowodowe (rozprawy) – Sąd wyznacza termin rozprawy. Na pierwszej rozprawie obowiązkowo musi stawić się powód – jego nieobecność skutkuje zawieszeniem sprawy na 3 miesiące (jest to czas na ewentualne pojednanie; po tym okresie postępowanie można podjąć na wniosek powoda). Na początku rozprawy sąd zazwyczaj informacyjnie przesłuchuje strony – pyta o podstawowe okoliczności, takie jak historia małżeństwa, okres i przyczyny rozkładu pożycia. Jeśli w pozwie żądano orzeczenia o winie, sąd będzie szczegółowo badał również kwestię zawinienia rozkładu. Gdy małżonkowie mają małoletnie dzieci, priorytetem sądu będzie ustalenie ich obecnej sytuacji opiekuńczej i czy dobro dzieci nie ucierpi na skutek rozwodu. Sąd może także skierować strony do mediacji, jeśli uzna, że istnieje cień szansy na utrzymanie małżeństwa (choć w praktyce zdarza się to rzadko).

Po wstępnym przesłuchaniu stron następuje właściwe postępowanie dowodowe. Strony przedstawiają dowody potwierdzające ich twierdzenia – sąd przeprowadza dowody zgłoszone w pozwie, odpowiedzi i ewentualnych dalszych pismach. Typowo w sprawie o rozwód z orzekaniem o winie sąd przesłuchuje świadków (rodzinę, znajomych, sąsiadów itp.), a także analizuje dokumenty czy inne materiały dowodowe (np. korespondencję, zdjęcia – zob. pkt 3 poniżej). Jeśli sporne są kwestie opieki nad dziećmi, sąd może zasięgnąć opinii biegłych psychologów (Opiniodawczy Zespół Specjalistów Sądowych) w celu oceny więzi dzieci z każdym z rodziców i wydania rekomendacji co do opieki. Postępowanie dowodowe w rozwodzie z orzekaniem o winie jest z reguły rozbudowane – często wymaga wielu terminów rozpraw (średnio co najmniej 3 i więcej), zwłaszcza gdy konflikt jest ostry i obie strony zgłaszają licznych świadków lub dowody.

4. Wyrok rozwodowy – Po zakończeniu postępowania dowodowego sąd wydaje wyrok. Wyrok ten rozwiązuje małżeństwo przez rozwód i rozstrzyga o pozostałych kwestiach:

Wina – sąd orzeka, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Może uznać wyłączną winę jednego z małżonków, winę obojga (w różnym stopniu, ale prawnie skutek jest taki sam – oboje winni) albo – na zgodny wniosek stron – odstąpić od orzekania o winie (co traktowane jest tak, jakby żaden z małżonków nie ponosił winy).

Dzieci – jeśli strony mają małoletnie dzieci, w wyroku obowiązkowo uregulowana zostaje kwestia władzy rodzicielskiej nad nimi, ustala się przy którym z rodziców dzieci będą mieszkać oraz określa kontakty (spotkania, odwiedziny) drugiego rodzica z dziećmi, o ile rodzice wcześniej nie uzgodnili tych spraw w „porozumieniu rodzicielskim”. Sąd orzeka też alimenty na dzieci, tj. wysokość, w jakiej każdy z rodziców musi przyczyniać się do kosztów utrzymania i wychowania małoletnich.

Alimenty między małżonkami – na wniosek, sąd rozstrzyga o ewentualnym obowiązku alimentacyjnym jednego z rozwiedzionych małżonków na rzecz drugiego (szczegóły w pkt 5 poniżej).

Podział majątku – sąd może dokonać podziału majątku wspólnego małżonków w wyroku rozwodowym, jeśli któryś z małżonków tego zażądał i przeprowadzenie podziału nie spowoduje zwłoki w postępowaniu. W praktyce sądy decydują się na podział majątku w wyroku rozwodowym tylko, gdy strony są zgodne co do sposobu podziału lub gdy majątek jest niewielki i niebudzący sporów. W przeciwnym razie często pozostawia się podział majątku do odrębnego postępowania po rozwodzie, aby nie przedłużać procesu rozwodowego.

Wspólne mieszkanie – jeżeli małżonkowie wciąż razem zamieszkują, sąd w wyroku rozwodu określa sposób korzystania ze wspólnego mieszkania po rozwodzie (np. który pokój komu przypadnie). W skrajnych sytuacjach, gdy jeden z małżonków swoim rażąco nagannym zachowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może orzec jego eksmisję na żądanie drugiej strony.

Wyrok staje się prawomocny, jeśli żadna ze stron nie złoży apelacji w terminie (lub po rozpoznaniu apelacji przez sąd II instancji, jeśli została wniesiona). Każdej ze stron przysługuje prawo apelacji od wyroku rozwodowego do sądu apelacyjnego. W postępowaniu apelacyjnym można kwestionować zarówno rozstrzygnięcie o winie, jak i inne punkty wyroku (alimenty, władza rodzicielska itd.). Trzeba jednak liczyć się z dodatkowymi kosztami i przedłużeniem sporu.

Dowody na winę

W sprawie o rozwód z orzekaniem o winie kluczowe jest udowodnienie winy drugiego małżonka za rozkład pożycia. Zgodnie z zasadą ogólną to strona, która twierdzi że współmałżonek ponosi winę, musi to wykazać – ciężar dowodu spoczywa na żądającym orzeczenia winy. Powód powinien więc od początku zebrać mocny materiał dowodowy potwierdzający zarzuty wobec współmałżonka.

Akceptowane przez sąd dowody obejmują wszelkie zgodne z prawem środki dowodowe przewidziane w postępowaniu cywilnym. Mogą to być przede wszystkim:

Zeznania świadków – np. członków rodziny, przyjaciół, sąsiadów, którzy potwierdzą określone fakty (np. widzieli agresję jednego małżonka, wiedzą o zdradzie, znają sytuację domową). Sąd ocenia wiarygodność świadków i spójność ich relacji z pozostałym materiałem.

Dokumenty i korespondencja – np. korespondencja SMS, e-maile, wydruki rozmów z komunikatorów (Messenger, WhatsApp itp.), listy, notatki. Mogą one wykazać np. romans (gdy znajdziemy intymne wiadomości współmałżonka z inną osobą), bądź inne naganne zachowania (groźby, obraźliwe słowa itp.). Do dokumentów zaliczymy też np. raporty policji z interwencji domowych, wyroki za przemoc domową, zaświadczenia lekarskie dokumentujące pobicie itp. – jeśli takie istnieją, stanowią mocny dowód winy.

Zdjęcia i nagrania – fotografie lub nagrania audio/wideo ukazujące zachowania współmałżonka mogą być dowodem na winę. Przykładowo zdjęcia pokazujące współmałżonka z kochanką/kochankiem w sytuacji intymnej mogą dowodzić zdrady, a nagranie audio przemocy domowej – agresji i winy sprawcy. Należy zaznaczyć, że sądy ostrożnie podchodzą do dowodów z nagrań zdobytych bez wiedzy drugiej strony (np. potajemne nagrywanie rozmów); co do zasady dopuszczają jednak takie dowody w sprawach cywilnych, jeśli mają istotną wartość dla ustalenia prawdy – praktyka sądowa coraz częściej je uwzględnia, zwłaszcza w sprawach rodzinnych.

Dowody z dokumentów finansowych – np. historię rachunków bankowych, paragony, faktury, zeznania podatkowe. Mogą one wykazać trwonienie majątku wspólnego na nałogi czy nieskrywane wydatki na osobę trzecią, co pośrednio potwierdza zawinienie (np. wydawanie dużych kwot na utrzymanie kochanki).

Opinia biegłych lub inne – w nietypowych sytuacjach sąd może dopuścić opinię biegłego (np. psychologa o stanie psychicznym ofiary przemocy domowej, co pośrednio dowodzi winy sprawcy). Jednak w typowych sprawach rozwodowych dowody z opinii nie są częste, chyba że dotyczą dzieci.

Gromadzenie dowodów warto rozpocząć przed złożeniem pozwu. Należy zabezpieczyć wszelkie istotne informacje: zachowywać korespondencję (nie kasować SMS-ów, e-maili), zrobić kopie ważnych dokumentów, prowadzić dziennik zdarzeń (daty incydentów, świadkowie). Jeśli planujemy użyć zdjęć lub nagrań, trzeba zadbać o ich czytelną datę i okoliczności powstania. W przypadku zdrady często pomocne bywa wynajęcie prywatnego detektywa, który zdobędzie dowody niewierności (raport detektywa ze zdjęciami może stanowić dowód w sądzie). Wszystkie zebrane dowody należy następnie przedstawić sądowi – najlepiej dołączając ich kopie już do pozwu albo wnioskować o ich dopuszczenie na rozprawie. W pozwie warto wymienić świadków (imiona, nazwiska, adresy) oraz załączyć kopie dokumentów potwierdzających nasze twierdzenia. Na rozprawie dowody są przeprowadzane – świadkowie składają zeznania pod przysięgą, dokumenty odczytywane są do protokołu itd. Ważne jest, by dowody jasno wiązały się z przyczyną rozpadu małżeństwa – np. potwierdzały zdradę, przemoc, nałogi czy porzucenie rodziny przez współmałżonka. Im bardziej obiektywny i mocny dowód, tym lepiej; same zeznania stron (słowo przeciw słowu) mogą nie wystarczyć, jeśli brak niezależnego potwierdzenia.

Podział majątku

Kwestia podziału majątku wspólnego małżonków może być rozstrzygana w wyroku rozwodowym lub w odrębnym postępowaniu po rozwodzie. W Polsce obowiązuje ustrój ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej (o ile małżonkowie nie zawarli intercyzy). Co do zasady przy podziale dorobku po rozwodzie przyjmuje się, że udziały obu małżonków w majątku wspólnym są równe. Orzeczenie o winie rozpadu małżeństwa nie wpływa bezpośrednio na zasady podziału majątku. Oznacza to, że nawet małżonek uznany za wyłącznie winnego ma co do zasady prawo do połowy majątku wspólnego.

Istnieje jednak możliwość orzeczenia o nierównych udziałach w majątku na wniosek zainteresowanego małżonka, jeśli wykaże on ważne ku temu powody (art. 43 §2 KRO). Zawiniona destrukcja finansów rodziny przez jednego z małżonków może być takim powodem. Przykładowo, jeżeli współmałżonek rażąco nie przyczyniał się do pomnażania majątku lub wręcz trwonił wspólny majątek (np. wydawał pieniądze na nałogi, hazard, utrzymanie kochanki) – sąd może przyznać większy udział małżonkowi niewinnemu. Sama zdrada czy fakt bycia „winnym” rozkładu pożycia nie jest automatyczną podstawą do pozbawienia danej osoby części majątku. Musi zaistnieć realna różnica w przyczynianiu się do powstania majątku lub rażące nadużycia finansowe. W praktyce uzyskanie nierównego podziału wymaga dodatkowego postępowania dowodowego skupionego na kwestiach majątkowych. Warto podkreślić, że domaganie się takiego rozstrzygnięcia (zwłaszcza w ramach postępowania rozwodowego) wydłuży i skomplikuje proces.

Strategia: Jeśli zależy nam na szybkim zakończeniu sprawy rozwodowej, a małżonkowie nie są zgodni co do podziału majątku, lepiej wyłączyć podział majątku do odrębnej sprawy. Sąd rozwodowy i tak odstąpi od podziału, jeśli sprawiałby on istotną zwłokę. Z kolei gdy małżonkowie są w stanie porozumieć się co do podziału, mogą zawrzeć ugodę (nawet przed notariuszem) albo przedstawić sądowi zgodny plan podziału – wówczas podział może nastąpić już w wyroku rozwodowym. Warto zaznaczyć, że orzeczenie o winie może pośrednio wzmocnić naszą pozycję negocjacyjną w rozmowach o majątku, ale finalna decyzja majątkowa zależy od odrębnych przesłanek niż wina za rozpad małżeństwa.

Alimenty

Przy rozwodzie z orzeczeniem o winie alimenty mogą dotyczyć dwóch sfer: alimentów na małżonka oraz alimentów na dzieci.

Alimenty dla małżonka (po rozwodzie) – Kodeks rodzinny przewiduje zróżnicowane zasady w zależności od orzeczenia o winie (art. 60 KRO).

Jeśli sąd stwierdzi, że jedno z małżonków ponosi wyłączną winę rozkładu pożycia, małżonek niewinny może domagać się od niego alimentów nawet wtedy, gdy nie popadł w niedostatek, byleby rozwód pociągał za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej. Innymi słowy, wina wyłączna otwiera drogę do alimentów, gdy standard życia niewinnego małżonka znacząco się obniży na skutek rozwodu – nie musi on udowadniać skrajnej biedy, wystarczy wykazać odczuwalne pogorszenie sytuacji. Takie alimenty mogą zostać zasądzone na czas nieoznaczony – obowiązują bezterminowo (aż do ewentualnego ponownego małżeństwa małżonka uprawnionego lub zmiany okoliczności).

Jeżeli zaś żadna ze stron nie została uznana za wyłącznie winną (czyli wina jest oboju małżonków lub sąd nie orzekał o winie na zgodny wniosek stron), wówczas były małżonek może otrzymać alimenty tylko w sytuacji, gdy znajduje się w niedostatku (czyli nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać). Jest to bardziej rygorystyczna przesłanka – trzeba wykazać prawdziwą trudność w zaspokojeniu podstawowych potrzeb. Ponadto w takim przypadku obowiązek alimentacyjny jest ograniczony czasowo – wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu (chyba że z ważnych powodów sąd przedłuży ten termin), lub oczywiście wcześniej w razie zawarcia przez uprawnionego nowego małżeństwa.

Należy pamiętać, że alimenty małżonków po rozwodzie nie są automatyczne – trzeba o nie wystąpić w pozwie (lub w odpowiedzi na pozew) i udowodnić spełnienie przesłanek. Sąd ocenia sytuację majątkową obojga, możliwości zarobkowe zobowiązanego oraz zakres usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Wysokość alimentów będzie zindywidualizowana. W przypadku winy wyłącznej orzeczenie alimentów na rzecz niewinnego małżonka jest częstą konsekwencją finansową rozwodu.

Alimenty na dzieci – Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec ich wspólnych dzieci nie zależy od winy w rozkładzie pożycia. Każdy z rodziców musi łożyć na utrzymanie małoletnich dzieci proporcjonalnie do swoich możliwości zarobkowych i majątkowych oraz usprawiedliwionych potrzeb dziecka (art. 135 KRO). Nawet jeśli jeden z rodziców zostanie uznany za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa, nie wpływa to na wysokość alimentów na dzieci ani na sam obowiązek – winny czy niewinny, rodzic ma takie same obowiązki wobec potomstwa. Sąd ustalając alimenty na dzieci kieruje się wyłącznie ich dobrem i potrzebami, a także zdolnością zarobkową rodziców. W praktyce oznacza to, że np. zdrada czy agresja małżeńska nie spowoduje zwiększenia ani zmniejszenia kwoty alimentów na dziecko – te alimenty mają zaspokoić potrzeby dziecka (wyżywienie, mieszkanie, edukację, leczenie itd.), a nie być karą dla któregoś z rodziców.

Warto dodać, że jeżeli jeden z rodziców w wyniku rozwodu będzie samotnie wychowywał dzieci, a drugi rodzic będzie zobowiązany płacić alimenty, to uchylanie się od tego obowiązku podlega egzekucji komorniczej, a nawet odpowiedzialności karnej. Jednak samo orzeczenie o winie nie zwiększa ani nie zmniejsza rygoru tych obowiązków – tu najważniejsze jest zabezpieczenie bytu dzieci.

Opieka nad dziećmi

Przy rozwodzie sąd musi rozstrzygnąć kwestie związane z opieką nad wspólnymi małoletnimi dziećmi. W polskim prawie używa się pojęcia władzy rodzicielskiej – obejmuje ono ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka. Sąd w wyroku rozwodowym określa, jak będzie wykonywana władza rodzicielska po rozwodzie: czy powierzyć ją obojgu rodzicom, czy ograniczyć jednemu z nich, a także ustala kontakty z dzieckiem dla tego z rodziców, z którym dziecko nie będzie na co dzień mieszkać. Decydując o tych sprawach, sąd kieruje się nadrzędnie dobrem dziecka – jego potrzebami emocjonalnymi, bezpieczeństwem, stabilnością życiową.

Wpływ orzeczenia o winie na opiekę: Co do zasady, ustalenie winy małżonka za rozpad małżeństwa nie przekłada się automatycznie na ograniczenie jego praw rodzicielskich. Innymi słowy, nawet małżonek uznany za winnego (np. z powodu zdrady) może nadal zachować pełnię praw do dzieci. Sąd nie karze rodzica w sprawach dotyczących dzieci za zdradę czy inne przewinienia małżeńskie, jeśli nie rzutują one na relacje z dzieckiem. Przykładowo zdrada małżeńska ojca wobec matki sama w sobie nie oznacza, że ojciec jest złym rodzicem – nie stanowi podstawy do pozbawienia czy ograniczenia mu władzy rodzicielskiej. Dlatego często przy rozwodzie z winy jednego z rodziców opieka nad dziećmi bywa ustalana niezależnie od kwestii winy.

Istnieją jednak sytuacje, gdy okoliczności uzasadniające winę wpływają na dobro dzieci. Jeśli przyczyna rozpadu małżeństwa wiąże się z zaniedbywaniem rodziny, przemocą wobec dzieci czy poważnymi nałogami, wtedy sprawa wygląda inaczej. Na przykład, jeżeli małżonek został uznany za winnego rozkładu pożycia z powodu przemocy domowej, nadużywania alkoholu, narkotyków, hazardu albo notorycznego braku zainteresowania rodziną – to jednocześnie oznacza, że stanowi to zagrożenie dla dobra dzieci. W takiej sytuacji sąd może ograniczyć władzę rodzicielską „winnemu” rodzicowi (np. poprzez ustanowienie nadzoru kuratora, pozostawienie pełnej władzy drugiemu rodzicowi) lub wręcz ją pozbawić – jeśli uzna, że to konieczne dla ochrony dzieci. Decyzje te jednak wynikają bezpośrednio z oceny kompetencji wychowawczych i postawy wobec dzieci, a nie z samego faktu bycia winnym rozpadu małżeństwa. Innymi słowy, wina ma znaczenie dla opieki tylko wtedy, gdy jej przyczyny świadczą o zagrożeniu lub braku należytej opieki nad dziećmi.

W praktyce sądy często pozostawiają władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli mimo konfliktu małżeńskiego są oni w stanie współpracować dla dobra dzieci. Czasami jest też stworzony tak zwany Plan Rodzicielski.

Podsumowując:

Poniżej plan w punktach...